خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان، سفره ای طبیعی و رنگارنگ را برای پنج کشور حاشیه خود گسترده است و نحوه بهره برداری، حفاظت و میزان آلایندگی آنها، تاثیرات مستقیم و غیرمستقیمی بر محیط زیست و زندگی همدیگر دارد و باید ساحل نشینان آن توجه بیشتری به صیانت آن داشته باشند.

دریای زیبای خزر با 17نام نظیر کاسپین، مازندران، شمال، هریکان، گرگان، تبرستان و گیلان با 600 هزار و 384 کیلومتر وسعت، هفت هزار کیلومتر پیرامون، هزاران گونه گیاهی و آبزی نظیر ماهی خاویار و ذخایر عظیم نفت و گاز سفره ای پرنعمت را برای بیش از 15 میلیون ساحل نشین خود در ایران، جمهوری آذربایجان، روسیه، ترکمنستان و قزاقستان فراهم کرده است.

ذخایر جانوری، معدنی و نقش ترانزیتی دریای کاسپین بین اروپا و ممالک جنوب شرقی آسیا از دیرباز توجه کشورهای حاشیه آن را برای استفاده بیشتر از این دریاچه جلب کرده است و اهمیت این نعمت خدادادی برای هیچ یک از کشورهای حاشیه آن پوشیده نیست و به منظور پاسداشت، استفاده بهینه و جلوگیری از خسارت های زیست محیطی به این گنجینه زیبا، کنوانسیون منطقه ای دریای خزر در 21 مرداد 1385 از سوی پنج کشور ساحلی آن در تهران به امضاء رسید و در سال های بعد نیز به لحاظ اهمیت موضوع، پروتکل های متعددی نظیر مسئولیت جمع آوری نشت ها و لکه های نفتی کشتی های نفتکش بین اعضا امضا شد.

هرچند خزر زیبا همیشه در کاهش آلایندگی ها و تعدیل شاخص های حیاتی محیط زیست نقش بارزی داشته است اما دست دخالت بشر و استفاده های غیرعلمی و غیراصولی از آن باعث آلودگی هایی در نوار ساحلی آن شده است و در سال های اخیر به تناسب افزایش و نوع بهره برداری از این دریا، آلودگی های زیست محیطی آن نیز افزایش یافته است.

** ساحل های ایرانی کاسپین

670 کیلومتر از نوار ساحلی خزر در استان های گیلان، مازندران و گلستان به ایران مربوط است و استفاده درست از این فرصت و جلوگیری از تبدیل نشدن آن به تهدید زیست محیطی حائز اهمیت است و همه ساله در 21 مرداد ماه به مناسبت روز ملی دریای خزر، آئین های بومی و محلی متعددی با رویکردهای علمی، فرهنگی و هنری جهت فرهنگ سازی پاسداشت خزر و یادآوری مسئولیت همگانی در قبال آن برگزار می شود و این برنامه ها برای مردم ساحل نشین و گردشگران دریا تاثیر بسیاری دارد.

** دستگاه های متولی و اقدامات زیست محیطی

وزارت امور خارجه، سازمان ها و ادارات حفاظت محیط زیست، بنادر و دریانوردی، شیلات، حفاظت منابع آبزیان، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و رسانه ها در صیانت از دریای شمال نقش بسیار مهمی دارند و عملکرد آنها در فرهنگ سازی و هدایت فکری و عملی مردم و گردشگران برای داشتن رفتاری مناسب با دریا و ساحل از اهمیت شایانی برخوردار است.

جهت جریان آب خزر از شمال غربی به جنوب شرقی آن است است و عمیق بودن کرانه های ایرانی خزر باعث شده است، آلودگی آب در ساحل های ایرانی بیش از ساحل های دیگر آن باشد و در این راستا نقش جشنواره های بومی محلی در روز ملی دریای خزر و مناسبت های دیگر و همت حامیان محیط زیست و سمن های مربوطه در برانگیختن عزم ملی برای حفاظت خزر غیرقابل انکار است.

پایش سلامت آب های ساحلی و کنترل شیرابه ها و آلاینده های وارد شده به خزر از طریق رودخانه های منتهی به آن بسیار مهم است و بررسی آنها و نصب پرچم های سبز سلامت در نوار ساحلی به معنی احراز سلامت آب ها و برانگیختن مسئولیت همگانی در پاسداشت آن باید تداوم یابد.

** رژیم حقوقی دریای خزر

در دو دهه گذشته رژیم حقوقی دریای خزر و دو شیوه تحدید سطح و بستر یا بهره مندی مساوی از ساحل، دریا، حمل و نقل و منابع نفت و گاز آن همواره موضوع بحث کشورهای حاشیه آن بوده است و تمکین پنج کشور ساحلی این دریا به نحوه استفاده از مواهب آن در حفاظت از این گنجینه طبیعی بسیار مهم است و لحاظ پیوست های زیست محیطی در برنامه ریزی های مربوطه ضروری است و وزارت خارجه ایران نیز به لحاظ نقش تاثیرگذار کشورمان در معادلات و مناسبات منطقه ای می تواند در این راستا نقش ارزشمندتری ایفا کند.

صید ماهیان استخوانی در رودخانه های منتهی به این دریا در فصل تخم ریززی ، آسیب جدی به ذخایر ماهیان دریای شمال وارد کرده است و هرچند دستگاه های متولی در طول سال با تکثیر و رهاسازی بچه ماهی های مختلف برای غنای ذخایر خزر تلاش می کنند اما این کار با مقابله با صید در فصل های ممنوع باید همراه باشد تا تاثیر لازم را در تقویت منابع آبزیان بگذارد و کشورهای حاشیه خزر با گذر از مناقشات مرسوم رژیم حقوقی و تمرکز بر مدیریت علمی و صحیح دریای خزر، برای احیا و تقویت ظرفیت های طبیعی آن برنامه ریزی های علمی و زیست محیطی مشترک داشته باشند.

راه دسترسی برای استفاده یا تخریب خزر، ساحل های آن است و نحوه استفاده از ساحل به تناسب نوع صنایع و سازه ها در نگهداری یا تخریب آن تاثیرگذار است و هرگونه سرمایه گذاری در این رابطه باید با ملاحظات زیست محیطی و دوراندیشی لازم صورت بگیرد تا دود عملکرد نادرست بشر، اشک حسرت را در چشم های روشن خزر نداوند و زندگی ساحل نشینانش را به مخاطره نیاندازد.