خط اول ورزشی نوشت: بدون تردید با شواهد تاریخی متعدد و معتبر، اولین قومی که به تربیت اسبان اهتمام ورزیدند ایرانیان بودند، به کارگیری از این حیوان نجیب برای مواردی که نیروی انسانی کافی نبود و سپس سواری گرفتن از آن به عنوان مرکبی رهوار که سرعت آن راه‌های دراز را کوتاه می‌کرد، کارایی مهم اسب در کنار انسان بود، اما از آنجایی که بشر همواره از هر چیزی برای مقاصد جنگی سود برده و می‌برد، دیر زمانی نگذشت که متوجه شد این مرکب زیبا تا چه اندازه می‌تواند برای پیشبرد اهداف نظامی مفید فایده و سودمند باشد و به این ترتیب موجودی که اولین رابطه‌اش با انسان شکار شدن و خورده شدن بود، اکنون تبدیل به وسیله‌ای می‌شد که برق آسا پیک مرگ را در گوش دشمن فریاد می‌کرد و ترکیب اسب و شمشیر سلاح مخربی شد که نه تنها پیاده نظام دشمن را نابود می‌کرد بلکه حتی در هجوم به شهرها و دژهای دارای برج و باروهای بلند کارایی چشمگیر و بی مانندی پیدا کرده بود. اما همانطور که هر روز جنگ نویدبخش فرارسیدن روزهای صلح است، هر روز صلح نیز آبستن نزدیک شدن به جنگی خانمان سوز و خونین است. پس لازم بود سواران شمشیر به دست در روزهای صلح نیز آمادگی جنگی خود را حفظ نموده و هر لحظه آماده نبرد باشند، بنابراین نیاز مبرمی به آنچه که امروزه تحت عنوان مانور جنگی مطرح است احساس می‌شد و به این گونه بود که به جای شمشیر از چوب سرکج و خمیده‌ای که چوپگان یا چوبگان یا چوگان می‌نامیدند استفاده شد تا سواران ضمن آنکه ضربات شمشیر را تمرین می‌کنند به یکدیگر نیز زخم نزنند و در عین حال هراس مرگ آفرین جنگ به شور و هیجان بازی مفرحی تبدیل شود که خیلی زود جای خود را در هر گردهمایی و مراسم و جشنی باز کند و جزئی از فرهنگ ایرانی همچون سایر عناصر فرهنگی مانند نوروز، چهارشنبه سوری، جشن مهرگان، سده و شب یلدا گردد.
پهناوری امپراتوری پارس به خصوص در دوران هخامنشیان و ساسانیان باعث شد تا این بازی به عنوان قدیمی‌ترین بازی گروهی جهان به نقاط دیگر عالم ترویج یابد و دیر زمانی نگذرد تا اقوام و ملل مختلف نسبت به این بازی زیبا و پرهیجان که هرچند ریشه در جنگ داشت اما پیام آور صلح و دوستی است ابراز علاقه و تمایل نمایند. شاهد این مدعا پیام جنگی حکمران روم برای دارا پادشاه ساسانی و پیام صلح‌آمیز دارا برای او همراه با ارسال گوی و چوگان، که به جای جنگ به بازی چوگان بپردازد و از خونریزی بیهوده درگذرد. این چنین است که چوگان چنان با فرهنگ ایرانی عجین شد که جایگاه والایی در ادبیات کهن ایران زمین نیز یافت و پس از اولین نشانی نوشتاری پیدا شده از چوگان، سنگ نوشته‌ای مربوط ۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح که اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود و رواج چوگان در میان ایرانیان را گواهی می‌دهد، در مکتوبی باستانی به نام کارنامه اردشیر پاپکان نیز گزارشی از این بازی و گوی به چوگان زدن هرمزد پسر شاپور در حضور اردشیر را ارائه می‌دهد و پس از آن است که سایر شعرا و نویسندگان باستان تا سرایندگان معاصر، بر آن شدند تا از گوی و چوگان در اشعار خود استفاده نموده و تاب گیسوی معشوق را به چوگان خمیده تشبیه کنند که دل عاشق چون گوی در میان آن افتاده و از ضربات عشق ، آلام مهلک و جان فرسا تحمل می‌کند، استاد سخن، سعدی شیرازی چنین سرود:
مرد راضیست که در پای تو افتد چون گوی
تا بدان ساعد سیمینش به چوگان بزنی
یا حافظ به شیرین زبانی چنین می‌سراید:
گر دست رسد در سر زلفین تو بازم
چون گوی چه سرها که به چوگان تو بازم
و یا شاهنامه که فراز داستان‌هایش به خصوص در داستان سیاوش با بازی چوگان به اوج می‌رسد و همان شور و هیجان بازی را برای خواننده تصویرسازی می‌کند. باری بدین سان پیشینه فرهنگی و قدرت نظامی ایرانیان دو عامل مهم در همه گیر شدن و تقریباً جهانگیر شدن بازی چوگان در میان ملل و اقوام مختلف از جمله ساکنین شبه قاره هند شد، کوتاه سخن همان است که همگی بر آن واقفیم که هند تا همین قرن اخیر مستعمره بریتانیا که آفتاب در سرزمین‌های تحت سلطه‌اش غروب نمی‌کرد بود و همین باعث شد انگلیسی‌ها، هم با این ورزش آشنا شوند و هم آن را به کشور خود برده و برای آن قواعدی را پایه گذاری کنند که تحت عنوان کتاب آبی در برگیرنده مجموعه مقرراتی است که بر اساس آن بازی چوگان اجرا می‌شود و از نحوه بازی تا انواع خطاها و جرایم در آن توضیح داده شده است. این قوانین توسط فدراسیون جهانی چوگان معروف بهFIP هر ساله به ضمایم و الحاقات جدیدی منضم می‌گردد تا هرچه بیشتر امنیت سوارکاران و اسب‌هایی که در میدان به تاخت مشغولند را فراهم سازد.
چوگان در ایران معاصر
وضعیت چوگان در ایران امروز به رژیم گذشته باز می‌گردد که هرچند چوگان بازان به نامی در این عرصه نام آور بودند اما این رشته فاقد فدراسیون بود و صرفاً به عنوان یک کمیته زیر نظر فدراسیون سوارکاری فعالیت می‌کرد، پس از انقلاب نیز همین رویه پیش گرفته شد اما نگاه ویژه‌ای که اندک اندک در میان مسئولین به وجود آمد همراه با همیاری علاقمندان باعث شد تا در سال ۸۳ ، فدراسیون چوگان مستقل از فدراسیون سوارکاری تاسیس گردد و به آرامی ارکان آن به سامان شده و به صورت نیازی فرهنگی و ورزشی مطرح شود.
به همین دلیل و با اهتمام مسئولین وقت فدراسیون چوگان، بخصوص آقای حمزه ایلخانی زاده و سازمان میراث فرهنگی که البته چندی قبل به وزارتخانه تبدیل گردید، در ۱۶ آذر سال ۱۳۹۶، چوگان به عنوان میراث ناملموس بشری تحت عنوان "چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با موسیقی و روایتگری" به نام ایران در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید.
شیوه بازی چوگان
چوگان بازی بسیار پیچیده‌ای است و قواعد و قوانین متعددی دارد که صرفاً با خواندن کتاب آبی امکان فراگیری آن محقق نمی‌گردد. همانطور که گفتیم چون قوانین چوگان توسط انگلستان مدون گردیده لذا واحدهای اندازه‌گیری آن نیز انگلیسی است. به طور خلاصه چوگان در زمینی چمن و هموار به مساحت بیش از ۸ زمین فوتبال استاندارد برگزار می‌شود یعنی زمینی به طول ۳۰۰ یارد در ۱۶۰ یارد (۲۷۴ متر طول و ۱۴۶ متر عرض دروازه‌ها ۸ یارد پهنا دارند و ارتفاع دو تیرک عمودی آن ۱۰ فوت و فاقد تیرک افقی است. از جلوی هر دروازه در فواصل ۳۰،۴۰ و۶۰ یاردی نقاطی مشخص شده که از روی آن نقاط،ضربات پنالتی با قواعد خاصی نواخته می‌شود. ضمن آنکه ضربه از نقطه وسط زمین یا ضربه از محل وقوع خطا نیز به عنوان اعمال مجازات بر علیه تیم خاطی در نظر گرفته می‌شود.
سواران حین بازی می‌توانند با تنه زدن به یکدیگر گوی را که کره کوچکی در اندازه تقریباً پرتقال و با وزنی حدود ۱۲۸ گرم می‌باشد و در گذشته از ریشه درخت و اکنون از نوعی پلاستیک فشرده ساخته می‌شود، از یکدیگر بربایند و به دروازه حریف وارد سازند. بازی به صورت استاندارد دارای ۶ قسمت زمانی است که به هر کدام چوکه گفته می‌شود و مدت آن ۷ دقیقه است اما در ایران به طور معمول به صورت دو یا چهار چوکه برگزار می‌شود، در هر چوکه سوار با یک اسب تازه نفس یا اسبی که لااقل یک چوکه استراحت کرده بازی می‌کند تا فشار زیادی به اسب وارد نشود چرا که چوگان پرسرعت‌ترین بازی تیمی دنیاست. بین هر چوکه ۳ دقیقه زمان استراحت و تعویض اسب در نظر گرفته می‌شود، بازی از میانه زمین با پرتاب گوی آغاز و در شروع هر چوکه و یا پس از زدن هر گل، زمین و دروازه‌ها تعویض می‌شوند. دو داور سوار و یک داور نشسته بازی را قضاوت می‌کنند. دو خط نگهدار خط دروازه، با تکان دادن پرچم، ورود گوی به دروازه را اعلام می‌کنند و همچنین یک وقت نگهدار نیز زمان چوکه و استراحت را محاسبه می‌نماید.
شروع بازی با پرتاب گوی توسط داور در میان سوارکاران که هر تیم چهار سوار در زمین خود آرایش گرفته و به صف شده‌اند آغاز می‌شود و ۳۰ ثانیه به آخر چوکه زنگ نواخته می‌شود و پایان زمان با سوت و بوق اعلام می‌شود.
عدالت در بازی از نکات مثبت آن است به نحوی که تیم قوی‌تر با محاسبات خاصی می‌بایست از نیم گل تا چند گل را به تیم ضعیف‌تر اعطا کند و به عبارتی در شروع بازی تیم ضعیف ممکن است با چند امتیاز جلوتر باشد بدون آنکه بازی کرده باشد یا گلی زده باشد.
قدرت و ضعف تیم‌ها نیز بر اساس مجموعه امتیازات بازیکنان تیم که به آن هندیکپ گفته می‌شود و توسط کمیته خاصی به بازیکنان اعطا می‌گردد، تعیین می‌شود. شایان ذکر است چوگان در مانژ کوچک و ساحلی نیز انجام می‌شود که قواعد خاص خود را دارد.
چوگان در گیلان
باری، چنانچه گفتیم، چوگان در سراسر ایران زمین رایج بود و طبیعتا گیلان نیز از این قاعده مستثنی نبود، شواهد تاریخی در زمان های نزدیک به زمان معاصر از بازی چوگان در لاهیجان خبر می دهد اما غیر از این برخی مستندات نیز می تواند به ذهن متبادر کند که تسری چوگان در میان مردمان گیلان زمین بیشتر از یک نقطه بوده و ممکن است در بسیاری از اماکن گیلان که گستره ای سبز و فرحبخش داشته است، مورد استفاده چوگان بازان قرار گرفته باشد،، به عنوان مثال، به نام چوکام دقت کنید، مکانی که زیر مجموعه شهر خمام است، وقتی در اطراف و اکناف چوکام گشت و گذار می کنید و مثلا به روستای جیر سر باقر خاله و گستره های سبز و مسطح آن می رسید و این فضای بسیار مناسب برای بازی چوگان را در کنار نام چوکام می گذارید، از خود سوال می کنید آیا ممکن نیست این مکان زیبا در گذشته چوگان نامیده می شده که با افول بازی ها، کم کم در گویش محلی به چوکام تبدیل شده باشد؟ بعید است در چهارصد سال پیش و در دوره صفویه که سلسله ای به شدت علاقمند به چوگان بوده اند و در ترویج آن کوشا بوده اند زتدگی کنید وسعت پهناور و مسطح زمین های گیلان را ببینید و به صرافت انجام این بازی نباشید. پس بدون شک نه تنها می توان گفت که چوگان بازی در گیلان زمین رایج بوده، بلکه حتی می توان گفت که گیلان زمین قطب چوگان و یا لااقل یکی از مکان های مورد توجه چوگان بازان بوده است. وقتی هنوز در گیلان زمین مراسم کهن نوروز بل برگزار می شود، می توان گفت که هر رسم باستانی دیگری نیز مورد توجه اهالی بوده و هر آینه به آن می پرداخته اند از جمله چوگان که در هر جشن و سروری قسمت عمده ای از مراسم و اتفاقا قسمت هیجان انگیز و پر مخاطب آن بوده است.
اما پس از صفویه، اندک اندک افول ستاره چوگان در میان ایرانیان آغاز شد، چرا که نادر آنقدر درگیر جنگ و فتوحات بود که حتی با وجودی که پیدایش اسب تیره چناران از نژاد ترکمن را به او نسبت می دهند تا بتواند با این اسب سپاهیان خود را از کوههای هندو کش عبورداده و به فتح هند موفق شود، اما مانند پادشاهان سلف خود فرصتی برای شکار و چوگان نداشت، بعد از او هم پادشاهان سلسله زند آمدند که اگر کریم خان بود که خود را وکیل الرعایا می خواند و بیش از قبل در خدمت مردم و منافع ایشان مشغول بود و اگر پس از او لطفعلی خان بود که درگیر دسیسه ها و توطئه های خان مخنث قاجار روزی در ارگ شیراز فرمانروایی می کرد و روز دیگر در کوههای اطراف شیراز به جنگ های پارتیزانی و دفع خیانت های اطرافیان مشغول بود و فرصتی برای چوگان بازی نداشت و عاقبت نیز در سن ۲۳ سالگی توسط خان منفور قاجار به وضعی فجیع به قتل رسید. پس از وی نیز شاهان قجر که یکی مانند فتحعلیشاه درگیر هزار زن حرمسرا بود و البته بذل و بخشش خاک ایران به روسیه و یا یکی مثل ناصر الدین شاه که با ملیجک و ساخت سرسره در حرمسرا مشغول بود یا احمد شاه که در سال قحطی گندم احتکار می کرد تا گرانتر به مردم بفروشد که معلوم است در چنین وضع وانفسا هیچ کس نیست که به بازی چوگان بپردازد و در نتیجه این بازی فرهنگی در بیشتر شهرهای کشور عزیز ما به محاق نسیان افتاد وآنچه معلوم است در گیلان نیز حدود سیصد سال صدای خوش آهنگ نواخت چوگان بر گوی خاموش ماند. و این مدت درست مقارن با همان زمانی است که انگلیسی ها در هند چوگان را آموختند و به کشور خود بردند و برای ان قواعدی در نظر گرفتند و این بازی را که روزی مشق رزم بود، تبدیل به یک بازی با قابلیت حضور در المپیک مبدل نمودند و وقتی در دوران پهلوی مجددا فعالیت های چوگانی در میادین ورزشی شکل گرفت، این قوانین جدید حاکم بر این بازی صد در صد ایرانی شدند و برای اجرای آن کمیته ای ذیل فدراسیون سوارکاری تشکیل شد اما این سازماندهی صرفا در محدوده تهران و یکی دو شهر دیگر بیشتر گسترش نیافت و به گیلان نرسید، ظاهرا تقدیر چنین بود که چوگان گیلان زمین به شیوه و قوانین جدید آن پس از انقلاب نضج گیرد و عاقبت همین هم شد و در سال ۹۴ با تاسیس هیئت چوگان استان گیلان به ریاست آقای محمد مهدی انتظاام ورزش چوگان پای گرفت و البته به تبع آن تشکیل هیات چوگان شهرستان تالش به ریاست آقای فرشید رزم پوش که همین امر باعث شد چوگان گیلان به ناگهان با تحولی اساسی به عنوان ورزشی مهم به عرصه سوارکاری عرضه گردد و بسیاری از سوارکاران گیلانی متمایل شوند که بخت خود را در این ورزش که چندان اطلاعی نیز از چند و چون آن نداشتند امتحان کنند. باری فعالیت های موثر این دو مسئول چوگان گیلان منجر شد به اینکه در سال ۹۵ اولین بازی چوگان در محوطه‌ای ساحلی با کمی و کاستی‌هایی در ساحل روستای قرق تالش برگزار گردد و بالاخره بعد از ۳۰۰ سال مجدداً پژواک گوی و چوگان در میدان بازی طنین انداز گردد، البته علی رغم آنکه این بازی در ساحل برگزار گردید اما تصمیم بر آن گرفته شد همانند ماکت کوچکی از بازی زمین بزرگ برگزار شود تا تماشاچیان که جمعیت زیادی بودند با چوگان استاندارد آشنا شوند. این بازی بین دو تیم رشت و تالش برگزار گردید که در آخر تیم تالش به پیروزی دست یافت، البته برد و باخت در این بازی اصولا مطرح نبود چرا که هدف آن بود مردم و مسئولین زیادی که برای تماشا آمده بودند با این بازی آشنا شوند که خوشبختانه این امر محقق شد هر چند برخی کاستی ها مثل اسبانی که برای چوگان تربیت نشده بودند و یا یراق آلات لازمی که برای بازی چوگان باید باشد و نبود بر نحوه بازی بازیکنان اثر داشت اما در هر حال آنچه باید می شد، شد و حضور خلق الساعه ورزشی جالب و مفرح به مجموعه ورزش های مورد توجه اداره کل تربیت بدنی مشهود می نمود. پس از آن در سال ۹۷ تیم گیلان در مسابقات قهرمانی باشگاه‌های کشور شرکت نمود و با اینکه اولین بازی خارج از استان بود و بر طبق قرعه کشی تیم گیلان در اولین بازی با یکی از قویترین تیم های تهرانی که ستاره آن امیر رضا بهبدی دارنده بالاترین هندیکپ ایران در آن حضور داشت، قرار گرفت و هر چند این بازی را واگذار کرد اما در آخر موفق شد به مقام پنجم کشور دست یابد و بالاتر از شهرستانی مثل اصفهان بایستد و در همین بازی بود که یکی از بازیکنان تیم گیلان بنام ولی عاشوری موفق به دریافت کاپ اخلاق گردید.
بعد از این موفقیت و بازی‌های متعدد داخلی که پس از آن شکل گرفت، تصمیم بر این گرفته شد از آنجایی که احداث زمین چوگان امری بسیار سخت است و فضایی در حدود دوازده هکتار نیاز دارد، هیات چوگان استان گیلان تمرکز خود را به روی چوگان ساحلی بگذارد و این مقارن شد با رفتن آقای انتظام و انتخاب آقای فرشید رزم پوش به سمت ریاست هیات چوگان استان گیلان، بر همین اساس مسابقات کشوری چوگان ساحلی در سال ۱۴۰۰ برگزار گردید، بدیهی است چنین مسابقه‌ای با حجم تیم‌های شرکت کننده نیاز به اسپانسرهای قوی داشت که با تدبیر ریاست هیات استان این امر محقق گردید و مسابقات همراه با پذیرایی و اسکان بازیکنان به خوبی برگزار شد و به جرات می توان گفت در هیچ یک از مسابقات مشابه که حتی در تهران برگزار می گردد تا به حال چنین نحوه اسکان و پذیرایی صورت نگرفته بود که این امر مورد تصدیق تمامی تیم های شرکت کننده و مدیرانشان قرار گرفت و و بدون اغراق رویداد بی نظیری بود که هر چند حاصل کار گروهی هیات استان و شهرستان تالش و باشگاه رخش تالش بود اما نمی توان نقش مهم و اساسی آن را به آقای فرشید رزم پوش منتسب ندانست چرا که اگر ایشان نتوانسته بود اسپانسرهای قوی جذب نماید امکان برگزاری چنین رویدادی ممکن نبود، هر چند که بنا بر مستندات مالی، وی حتی از بودجه شخصی و بعبارتی از جیب خود نیز برای برگزاری این رویداد مایه گذاشت که جای تقدیر و تشکر بسیار دارد. باری این رویداد نیز با نایب قهرمانی تیم گیلان به آخر رسید اما جذابیت آن بخصوص با پخش در تلویزیون چنان بر مسئولین اثر گذار بود که نام چوگان ساحلی و باشگاه رخش تالش تا مدتها در هر نقد و بررسی ورزشی مورد توجه قرار گرفت و همین باعث شد مسئولین چوگان گیلان عزم خود را بیش از قبل جزم نمایند و تمام تمرکز خود را به روی چوگان ساحلی متمرکز نمایند.
چوگان ساحلی همانند چوگان روی چمن بازی می شود اما در زمینی کوچکتر چرا که تاخت و کنترل اسب روی شن ساحل سخت تر است و البته به جهت کوچکتر شدن زمین، تعداد بازیکنان هر تیم از چهار به سه تقلیل پیدا می کند و چون زمین شن باعث می شود که گوی در میان پستی و بلندی ماسه ها پنهان گردد لذا از گویی بزرگتر که در حقیقت توپی در اندازه توپ هند بال است استفاده می گردد که امکان بازی و هدایت آن ممکن گردد، البته این توپ ها از جنس و روش ساخت خاصبی بهره می برند تا وزنشان از ۱۸۰ گرم بیشتر نشود و میزان باد آن به نحوی است که در صورتی که در دمای حدود ۲۱ درجه سانتیگراد از بلندای چهار متری به سوی سطحی بتونی رها شوند، پس از برخورد به سطح بتون حدود یک متر به بالا بجهند، در این صورت توپ، یا همان گوی بادی برای مسابقه ساحلی آماده است.
انصافا منظره زیبای زمین شنی در پس زمینه همراه با هیاهوی سوارکاران با البسه رنگارنگ و شور هیجان تماشاچیان در هوای بهاری و تابستانی، مجموعه ای زیبا را تصویر سازی می کند که چشم هر بیننده ای را مسحور می نماید و تماشاچی تا همیشه گردش چوب در دستان سوارکاران برای ضربه به گوی از چپ و راست را همراه با عضلات اسبان که با شور و هیجان به یکدیگر تنه می زنند و آبی دریا در پس این تابلو زیبا را هرگز فراموش نخواهند کرد، بخصوص اینکه چوگان در زمین بزرگ گاها چندان مورد توجه تماشاچی قرار نمی گیرد چرا که به جهت وسعت زمین بسیاری از وقایع در دید تماشاچی قرار ندارد اما در چوگان ساحلی تماشاچی گویی هم نفس با بازیکنان است و طپانچه چوگان بر سر گوی را انگار که خود نواخته است، به همان روشنی احساس می کند.
باری پس از رویداد به یادماندنی چوگان ساحلی بود که تیم‌های بانوان و آقایان گیلان به عنوان تیم مطرح در کشور معرفی شدند و فدراسیون تصمیم گرفت که مسابقات چوگان ساحلی را در تقویم ۱۴۰۳ خود بگنجاند که انشالله آن نیز به زیبایی برگزار خواهد شد.
بانوان جوگان باز
نمی توان از چوگان گفت و یادی از تیم‌های بانوان نکرد، تیم بانوان باشگاه رخش تالش در سال ۱۴۰۲ موفق شد که در سه بازی پیاپی پیروز گردد و جام زنبق را به خانه برد و پس از آن در جام میخک نیز بدرخشید و از این طریق باشگاه رخش تالش در لیگ ملی چوگان که برای اولین بار در سال ۱۴۰۲ برگزار گردید به مقام پنجم کشور نائل گشت..
اما برنامه‌های آتی چوگان گیلان به طور خلاصه احداث باشگاه از طریق بخش خصوصی در خمام و رضوانشهر می‌باشد تا از این طریق تعداد هنرجویان بالا رفته و از طریق استعدادیابی ، مستعدترین هنرآموزان شناسایی و به چوگان کشور معرفی گردند.
به امید روزی که هر ایرانی همانطور که آیین نوروز و سیزده به در را می‌داند و یا در بر پایی مراسم شب یلدا و چهارشنبه سوری تلاش می‌کند، درباره چوگان این یادگار نیکان سلحشور و پهلوانان نامی دوران کهن که یادآور شکوه باستانی امپراطوری بزرگ پارس است نیز کوشا و ساعی باشد.
شاید رویایی دور از ذهن نباشد روزی که کودکان ما در هر کوی و برزن با چوب کوچکی تمثیلی از چوگان را بازی کنند و به جای ورزش‌های وارداتی به اصل و ریشه باستانی خود بازگردند، به امید آن روز...
مسئول فنی هیأت چوگان استان گیلان
امیرحسین کاتوزیان
