راهکارهای توسعه گردشگری در منطقه تفریحی توریستی سیاهداران تالش

علیرضا لطفی زاد، کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی گردشگری

چکیده

گردشگری یکی از محور های اساسی توسعه هر ناحیه محسوب می شود. چگونگی برنامه ریزی برای هر ناحیه و رسیدن به توسعه مناطق تحت پوشش جز اهداف توسعه گردشگری است. بنابراین به دلیل اینکه بهره برداری از توان ها و قابلیت های گردشگری و اکوتوریسمی در هر منطقه ای می تواند زمینه ای پویا و فعال برای توسعه آن منطقه فراهم نماید. بررسی توسعه مجتمع گردشگری سیاهداران، روش تحقیق از نوع توصیفی – تحلیلی  بوده و با  روش تکمیل پرسشنامه و فعالیت کتابخانه ای و استفاده از آمار و اطلاعات مورد نیاز اقدام شده و در نخستین گام  در غالب پرسشنامه به اخذ نظرات سه گروه موثر در امر گردشگری  (خانوار روستایی،مدیران شهری وگردشگران )پرداخته و مهمترین نقاط قوت ،ضعف ،فرصت ها و تهدید ها را در جهت بررسی در غالب ماتریس تحلیلی swot لیست نموده و پس از آن با وزن دهی به گزینه های پاسخ داده شده و در نهایت اولویت بندی از مجموع نظرات مشترک سه گروه مداخله کننده صورت گرفته است.در ادامه حسب مولفه های ماتریس swotبا استفاده از تلفیق پارامتر های طبقه بندی شده در غالب نقاط قوت ،ضعف،فرصت ها و تهدید ها به ارائه راهبردهای استراتژی در غالب راهبردهای رقابتی (تهاجمی )راهبردهای تنوع –راهبردهای بازنگری و راهبردهای تدافعی ارایه که در این راهبردها با تمرکز بر نقاط قوت بر استفاده بهینه از فرصت های موجود تاکید شده و همزمان بر اصلاح و بهبود نقاط ضعف و حذف و تعدیل مولفه های تهدید کننده در جهت توسعه گردشگری مجتمع تفریحی سیاهداران تالش توصیه شده است.

واژگان کلیدی : توسعه، گردشگری، مدل  (swot)، سیاهداران

مقدمه

گردشگري از بزرگترين فعاليتهاي جهان است كه با رشد شتابنده خود به فعاليتي چند منظوره مبدل گشته است. بطوريكه توسعه توريسم و تفريحات مربوطه از عوامل مؤثر در شكل دهي الگوي توسعه در بسياري از نواحي بوده و تأمين كننده مزاياي مستقيم و غير مستقيم اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و محيطي بسياري براي ميزبان است. اما از طرفي ديگر، چنين رويكردي موجب پديد آمدن نگرانيها و بيم هاي از تهديد و تخريب هويت، محيط و ميراث طبيعي، تاريخي و فرهنگي ساكنان محلي گشته است. به طوري كه مقابله با اثرات ناشي از رشد توريسم كنترل نشده، نيازمند روشها و  شيوه هاي صحيح برنامه ريزي، طراحي و مديريت اين مكان هاست.در ابتدا افراد تنها براي ديدار از سواحل دريا مراجعه مي نمودند، اما در دهه هاي اخير بازار گردشگري اغلب تركيبات متنوعي از انواع اقامت و استفاده گردشگران به ويژه در طول تابستان تقاضا نموده و با رقابتي فزاينده خواستار سرمايه گذاريهاي عمده در زمينه زيرساخت ها و ايجاد تسهيلات و حفاظت منابع طبيعي  و ساير ميراث طبيعي مي باشد. در حقيقت زمان ارضاي گردشگر تنها با عواملي چون خورشيد، دريا و ماسه سپري شده و گردشگر مدرن امروزي در جستجوي فعاليت ها و تجربيات متفاوتي است( تركيبي از فعاليتهاي ورزشي، تفريحي، ميراث طبيعي و...).

دارکو دیمیتروفسکی 2011 درمقاله ای باعنوان مجتمع های تفریحی و توسعه منطقه ای: مطالعه موردی از توسعه مجتمع های گردشگری در منطقه از Gruţa، صربستان که نتایج آن نشان می دهد صاحبان خانه های روستایی که در گردشگری روستایی عضو سازمان گردشگری ، عمدتا مرد ، از 40 تا 60 سال هستند

ولفگانگ رید(2013) درمقاله ای باعنوان تقسیم بندی های انگیزه برای فعالیت های مجتمع های گردشگری در گامبیا بیان می دارد که با توجه به یافته های کلیدی ما، با شناسایی مسیر توسعه و تنوع بخشیدن به نتیجه گیری است که می توان بخش گردشگری گامبیا را منحول نمود.

دوک بیونگ پارک سال 2013 در مقاله ای با عنوان عوامل موثر بر سرمایه اجتماعی درمجتمع های گردشگری روستایی در کره جنوبی به این نتیجه رسیده است که انواع خاصی از برنامه های سیاست های دولت برای افزایش سرمایه اجتماعی و مدیریت تضادهای جامعه با استفاده از دخالت در کسب و کار گردشگری کمک می کنند .

حجازي زاده و رجائي ريزي، (1392)در پژوهش با عنوان  شناخت نقاط قوت و ضعف توسعه ي گردشگري روستايي، مطالعه ي موردي اكوموزه ي روستايي ابيانه - اصفهان يافته ها نشان مي دهد كه توانمند سازي گروه هاي روستايي، افزايش آگاهي اجتماعي، گسترش مشاركت همراه با تدارك مديريت راهبردي مي تواند در ايجاد اكوموزه روستا و توسعه-ي گردشگري در روستاي ابيانه موثر باشد.

ساميان و بلالي  (1392) بررسي اثرات اقتصادي _ اجتماعي گردشگري روستايي با استفاده از رويكرد سيستمي(مطالعه موردي: در روستاي فرجين در همدان)  بررسي هاي حاصل از تحليل عاملي نشان داد كه شاخص هاي اقتصادي ، اجتماعي و زيست محيطي مهمترين مولفه هاي تاثير پذير از گردشگري روستايي بوده به طوري كه حدود 70 درصد از واريانس كل عامل ها را تبيين مي كند.  

 - قریشی ، معتمدی مهر(1390)ارزیابی عملکرد مجتمع های گردشگری ساحلی (مطالعه موردی :مجتمع مروارید خزر شهرستان رشت ) نتایج بدست آمده حاکی از آن است  اکثر امکانات موجود از نظر کمی ،کیفی و تنوع ، پاسخگوی  نیاز گردشگران نیست.و همین موضوع یکی از دلایل مهم در کمتر بودن سهم گردشگران خارج از استان و کوتاهی  مدت اقامت گردشگران در مجتمع است.در پویش سرمایه داری تجاری، نخستین انباشت سرمایه را در سده هفده و هجدهم در اروپا تجربه کرد. این انباشت همراه با انقلاب راهها در فاصله زمانی 1745 تا 1760 و تنزل قیمت های حمل و نقل اولین جلوه های گردشگری مدرن را در چارچوب سفرهای آموزشی  در اروپا شکل داد .

اما در مدرنیته علیا پایه و اساس گردشگری دسته جمعی امروزی به وجود آمد. در این دوره تغییرات اقتصادی و اجتماعی عمیقی به وجود آمد که از آن جمله مهاجرت کارگران کشاورز از مناطق روستایی و روی آوردن آنها به شهرنشینی بود. انقلاب صنعتی قدرت بخار را که در قطارها و کشتی ها مورد استفاده قرار  می گرفت، معرفی کرد.

در این تحقیق تعيين نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهديدهاي مجتمع های گردشگری

ارائه راهکار  برای توسعه گردشگری در مجتمع گردشگری تفریحی سیاهداران تالش انجام شده است.

مواد و روش تحقیق

موقعیت قرار گیری از نظر تقسیمات کشوری این مجتمع در  استان گیلان، شهرستان تالش ، بخش مرکزی  شهر تالش واقع گردیده است.

روستای سیاهداران دارای شرایط آب و هوایی معتدل بوده و شرایط دمایی بسیار سرد و یا بسیار گرم در آن حاکم نباشدو اختلاف میانگین درجه‌ی حرارت سردترین و گرم ترین ماه سال 4/19 درجه‌ی سانتی گراد است.

متوسط سالانه دما در سیاهداران (ایستگاه تالش)2/16 درجه‌ی سانتی گراد است که گرم ترین ماه سال مرداد با میانگین 3/26 درجه‌ی و سردترین ماه سال، بهمن با میانگین 9/6 درجه‌ی سانتی گراداست.

بارندگی در روستای سیاهداران ( ایستگاه تالش ) همچون دیگر نواحی جلگه ای استان گیلان زیاد است. بارش در محدوده ی روستا بیشتر به صورت باران است ولی در برخی سال ها بارش برف حتی با ارتفاع حدود یک متر نیز ثبت شده است

متوسط بارش سالیانه در سیاه داران4/1047 میلی متر است.

رطوبت نسبی در روستای سیاهداران همانند دیگر نواحی جلگه ای استان گیلان بالا آن4/77درصد است.

برای تعیین نوع اقلیم روستای سیاهداران بر اساس داده های آب و هوایی ایستگاه پیلمبرا، از روش دمارتن استفاده شده است. نوع اقلیم در محدوده ی روستای سیاهداران، از نوع بسیار مرطوب است.

در تحقيق حاضر  با توجه به اهداف و موضوع آن روش مطالعه از روش توصيفي، تحليلي است.که در این مرحله با توجه به اطلاعات ثانوی موجود به بررسی جاذبه ها ،امکانات و خدمات توریستی پرداخته شده و سپس در مراحل بعدی تحقیق ،جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارائه استراتژی از روش تحلیلی سوآت استفاده شده است.

برای جمع آوری اطلاعات از دو روش اسنادی و میدانی استفاده شده است.که روش اسنادی برای تدوین کلیات تحقیق ،مبانی نظری و معرفی محدوده مطالعاتی و روش میدانی برای جمع آوری داده های مکانی مربوط به مجتمع اسفاده شده است.

نتایج استخراج شده از مطالب پرسشنامه ها با نرم افزارspss  مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

برای ترسیم نمودارها از نرم افزار های   EXCEL     وبرای ترسیم نقشه ها از  و AUTOCAD  نیز استفاده شده است.

برای ساختن ماتریس نقاط ضعف ، نقاط قوت ، تهدیدها و فرصت ها می بایست مراحل زیر را طی نمود:

- تهیه فهرستی از نقاط قوت داخلی و عمده محیط داخل حوزه

- تهیه فهرستی از نقاط ضعف محیط داخل حوزه

- تهیه فهرستی از تهدیدهای عمده موجود در محیط خارج از حوزه ( گستره مورد مطالعه )

- تهیه فهرستی از فرصت های عمده موجود در محیط خارج از حوزه ( گستره مورد مطالعه )

- مقایسه نقاط قوت داخلی و فرصت های خارجی با یکدیگر و تدوین نتایج حاصل در خانه مربوط در گروه استراتژی SO

- مقایسه نقاط ضعف داخلی با فرصت های موجود در خارج از حوزه (گستره مورد مطالعه) و تدوین نتایج حاصله در گروه استراتژی های WO

- مقایسه نقاط قوت داخلی با تهدیدات خارجی و تدوین حاصله در گروه استراتژی های  ST

- مقایسه نقاط ضعف داخلی با تهدیدات خارجی و تدوین نتایج حاصله در گروه استراتژی های  WT

در این فرایند و در هر مرحله دو عامل با یکدیگر مقایسه می گردند لیکن هدف ، مشخص نمودن بهترین استراتژی ها نیست بلکه هدف تعیین استراتژی های قابل اجرا می باشد .

موقعیت قرار گیری از نظر تقسیمات کشوری این مجتمع در  استان گیلان، شهرستان تالش ، بخش مرکزی  شهر تالش واقع گردیده است

مجتمع تفریحی گردشگری سیاهداران در جنوب غربی شهرستان تالش،  ناحیه متصل به شهر که دارای جاذبه های سبز (جنگل درخت و پوشش گیاهی تپه های جنگلی بکر و زیبا ) می باشد قرار گرفته است.این ناحیه عرصه اي براي فعاليت هاي گردشگری در همان ناحیه مي باشد.مجتمع مورد مطالعه در شهر تالش واقع در ناحیه شهری بعنوان یکی از زیباترین مناظق در حومه شهر تالش قرار دارد با برخورداری از شرایط زیست محیطی وچشم اندازهاي زيباي طبيعي از بزرگترين كانون هاي گردشگری در منظقه است

نتایج

با مطالعات انجام شده و بررسي هاي به عمل آمده، مشخص گرديد که مجتمع گردشگری (جنگل سیاهداران)  به لحاظ ساختار محيطي بالقوه حائز شرايط لازم جهت برنامه ریزی در توسعه صنعت گردشگري منطقه است تحقيقات و نظر سنجي هاي بعمل آمده شواهدي دال بر اثبات اين موضوع را بدست مي دهدكه اين ناحيه با بهره مندي از
جاذبه هاي كم نظير و بعضاً منحصربفرد طبيعي(اكوتوريسم) كشش لازم جهت جذب گردشگر، ماندگاری توریسم و توسعه صنعت گردشگری و به تبع آن توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی در منطقه را داراست. اما وضعيت کنوني مجتمع گردشگری (جنگل سیاهداران)، از نظر امکانات تفریحی- ورزشی، تأسيسات و تجهيزات اقامتي از قدرت بالايي براي جذب گردشگر برخوردار نيست. 

از اينرو به منظور نيل به اين هدف، مي بايست با شناسائی نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدات توریسم جنگل درمحدوده مورد مطالعه با ارائه راهکارهایی در مدیریت زیست محیطی توریسم و پیشنهاداتی جهت حفظ جنگل  از تخریب و آلودگی چشم اندازهای مجتمع گردشگری  سیاهداران و جلوگیری از عوارض ناشی رشد بدون برنامه و شتاب زده توسعه مجتمع گردشگری سیاهداران و تعیین راهکارهای عملی در جهت برنامه ریزی در توسعه گردشگری مجتمع از طریق مدل swot.اقدام نمود.

با توجه به شناسائی جاذبه های گردشگری که در فصول قبل توضیح داده شد محدوده مطالعه دارای شرایط جغرافیایی و توانمندی های بالقوه در زمینه جذب توریسم است.

برای توسعه گردشگری جنگل سیاهداران  وجود دارد. و این درحالی است که برای بهره گیری از مدل SWOT مانند سایر بخشهای اقتصادی ضوابط و استانداردهایی وضع شده است  همانگونه که در فصل قبل بیان شد هدف از اعمال این استانداردها فراهم نمودن سنجش هایی در ارتباط با ارزیابی سطح آستانه-تأسیسات زیربنایی- امکانات اقامتی، تفریحی- ورزشی و خدمات است. تعیین و رعایت این قواعد و ضوابط علاوه بر حفظ توانهای بالقوه محیط موجب برنامه ریزی و توسعه توریسم خواهد گردید. 

با انجام بررسی های میدانی و مطالعات بر روی نتایج حاصل شده و به استناد جداول و نمودارهای پاسخگویان جامعه آماری و اینکه اخیراً بازار گردشگری اغلب ترکیبات متنوعی از نوع اقامت و استفاده  گردشگران به ویژه در طول تابستان تقاضا نموده و با رقابتی فزاینده خواستار سرمایه گذاری های عمده در زمینه زیر ساخت هاو ایجاد تسهیلات می باشد . بدین معناست که گردشگر مدرن امروزی در جستجوی فعالیت ها و تجربیات متفاوتی است.

با توسعه گردشگری در مجتمع گردشگری در یک کلیت اقتصادی زمینه اشتغال نیز فراهم آید و هم چنین گردشگری مبادلات فرهنگی را قوت می بخشد بدین معنا که ورود انبوهی از گردشگران به منطقه مورد مطالعه باعث تبادل فرهنگی میان افراد و مناطق مختلف و افزایش بینش اجتماعی  می شود.

ایجاد و افزایش امکانات رفاهی، موجب شکستن سدهای فرهنگی، آشنایی با ناشناخته ها و بهبود پایه های اقتصادی می گردد و نیزگردشگری می تواند محرکی برای کنترل زیبایی های طبیعت از طریق  چشم انداز ها- طراحی ساختمانها مناسب- کنترل علائم و ایجاد ساختمانهای بهتر در منطقه مورد مطالعه شود

با توجه به در محل اجرا بودن طرح حاضر فرضیه فوق تاکنون اثبات نگردیده است این در حالی است که  براساس مطالعات و بررسی های به عمل آمده در صورت ادامه اجرای ضوابط و استانداردهای بهره گیری از پارک که تاکنون روند مثبتی را داشته است.

برنامه ریزی توسعه گردشگری در محدوده مورد مطالعه شامل شناخت وضع موجود در ابعاد نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدها است که در سه وجه گردشگر، محیط و میزبان صورت می پذیرد. که در ادامه روند توسعه، تأثیرات بسیاری را در یک چارچوب کلی پیرامون محیط، گردشگر و میزبان سبب خواهد گردید. از این رو برنامه ریزی در زمینه توسعه گردشگری مجتمع گردشگری  سیاهداران در وهله اول نیازمند مطالعه  و شناخت اصولی است. در این زمینه بررسی توسعه گردشگری در محدوده مورد مطالعه در سه وجه گردشگر، محیط و میزبان، تطبیق پذیری دو وجه با هم (گردشگر و محیط) راهبرد لازم را برای توسعه گردشگری فراهم می آورد. این خود ضروری می سازد که در زمینه برنامه ریزی گردشگری در منطقه اقدامات لازم با استفاده از نقاط قوت و فرصت در جهت رفع کمبودها و تهدیدات وضع موجود از سوی مسئولان محلی در جهت بهینه سازی جریان گردشگری صورت پذیرد.

آنچه در قالب کمبودهای موجود از نقطه نظر مسئولین قابل تأمل است. نبود جاده دسترسی مناسب به مجتمع گردشگری ، امکانات اقامتی، ورزشی- تفریحی، کمبود فضاهای بازی برای کودکان و نوع نگرش مردم محلی به گردشگران می باشد که قدر مسلم هدف اصلی توسعه گردشگری در این منطقه را در برنامه های آتی معطوف به خود خواهد ساخت.

منطقه سیاهداران دارای مجتمع  زیبا، شامل کمربند سبز جنگلی  با درختان زیبا و متنوع  و مزین به درختان کاج، توسکا، لَله کی، بوته های تمشک و انار است در منتهی الیه شمالی جنگل  می توان پارک جنگلی  برمبنای معرفی جاذبه ها چنین به نظر می رسد که در این منطقه بیشتر از همه پوشش جنگلی طرح با چشم انداز منحصربفرد، جاذب گردشگران باشد. با این نگرش قابلیت های گردشگری در مجتمع گردشگری  سیاهداران در مقیاس محلی و منطقه ای می تواند به عنوان الگویی از گردشگری ساحلی، جاذب شهروندان و گردشگرانی باشد که حداقل تعطیلات آخر هفته خود را با سفر به این منطقه به دور از آلودگی های زیست محیطی سپری نموده و با گذران اوقات فراغت خود در این مکان زیبا و کم نظیر با تسهیلات توریستی و امکانات ورزشی - تفریحی به آرامش و بهداشت روانی دست یابند. هر چند مجتمع گردشگری  قابلیت جذب گردشگران، در مقیاس ملی و بین المللی را داراست که قدر مسلم احتساب این مهم، سیاستگذاری های کلان گردشگری را می طلبد.

یعنی مردم (شهر تالش) بررسی های به عمل آمده نشان از آن دارد که کشاورزی دارای درصد کمی از تأثیر در زمینه اقتصاد منطقه می باشد و دیگر بخشها نیز در این رابطه قرار می گیرند و در این میان گردشگری است که می تواند زمینه های لازم را جهت پویایی اقتصادی، اجتماعی منطقه فراهم سازد. در زمینه سنجش نگرش ساکنان محلی در پیرامون گردشگری باید گفت که به طور کلی از مجموع پاسخ هایی که مسئولین شهری و روستایی به سؤالات داده اند این نتیجه حاصل می شود که اکثریت به این باور رسیده اند که جریان گردشگری می تواند تا حدود زیادی نقش مثبتی در توسعه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و محیطی داشته باشد.

منابع و مأخذ:

1. آسایش، حسین و علیرضا استعلاجی- 1382- اصول و روشهای برنامه ریزی ناحیه ای (مدلها، روشها، فنون)، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی.
2. استعلاجی، علیرضا و عبدالرضا مسلمی-1380- آشنایی با مدیریت و برنامه ریزی محلی- منطقه ای ، تهران، وزارت جهاد کشاورزی.
3. پاپلی یزدی، محمدحسین و مهدی سقائی- 1382- «گردشگری و تبارشناسی»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 68.
4. پاپلی یزدی، محمدحسین و مهدی سقایی- 1386- گردشگری (ماهیت و مفاهیم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم. ..
5. خلعتبری، محمدرضا-1383- کاوش های باستان شناسی در محوطه باستانی تالش، مریان و تندبین، سازمان میراث فرهنگی گیلان.
6. رهنمائی، محمدتقی- 1380- گیلانگردی، کتاب گیلان، گروه پژوهشگران ایران، جلد دوم، چاپ دوم. .
7. رهنمایی، محمدتقی- 1379- مجموعه مقالات سمینار جغرافیا، جلد سوم، تهران.
8. سقایی، مهدی-1382- بررسی قابلیتهای گردشگری روستایی در ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
9. (کتابچه پارک جنگلی سیاهداران،1:1394).
10. حسن پور و داغستانی -1392-برنامه ریزی گردشگری –انتشارات مهکامه ،چاپ دوم.
11. گلکار، کوروش – 1385 – مناسب سازی تکنیک تحلیل SWOT – نشریه علمی ، پژوهشی معماری و شهرسازی – سال پانزدهم – شماره 41 .
12. محلاتی، صلاح الدین- 1380- درآمدی بر جهانگردی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
13. مولائی، هشجین- 1376- بررسی جغرافیایی روند تحولات جمعیت در غرب گیلان با تأکید بر نقش سیاستهای جمعیتی در آن ( مطالعه موردی شهرستانهای آستارا و تالش)، طرح پژوهش، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت .
14. وای.گی، چاگ و همکاران،1382، جهانگردی در چشم انداز جامع، ترجمه علی پارسائیان و محمد اعرابی، انتشارات دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ دوم.